Նախագիծ «Ուխտագնացություն»

Ուսումնական նախագիծ «Ուխտագնացություն»

Երբ կարդացի ու ծանոթացա այս նախագծին՝ ինձ հետաքրքրեց այն ճանապարհը, որով

անցնելու են ուխտագնացները Արևմտյան Հայաստան գնալիս ։ Կարդալով պատմամշակույթային կառույցների մասին՝ շատ ոգևորվեցի ու սկսեցի համացանցում փնտրել, նյութեր գտնել, կարդալ ու ծանոթանալ: Պարզվեց՝ այնքան բան կար, որի մասին անգամ չէի լսել, ուր մնաց թե երազեի տեսնելու մասին: Մեկը մեկից հետաքրքիր, մեկը մեկից քանդված ու ավերակ, լքված: 

Ես անձամբ կցանկանայի տեսնել այդ ամենը, հիանալ նրանց գեղեցկությամբ, ու որ իմ այս աշխատանքում հնարավորություն ունենայի տեղադրել ոչ թե համացանցից ներբեռնված նկարներ, այլ իմ աչքով տեսած ու լուսանկարած պատկերներ: Ինձ հետաքրքիր է  շատ-շատ բան: Բայց թող որ այս ճամփորդության ժամանակ ուխտի իմ խորհրդանիշը Խծկոնքի վանական համալիրը լինի, որի մասին տեղեկություններ գտա համացանցում։ Գտա, հավանեցի, սիրեցի ու ուզում եմ ներկայացնել։ Մնացածի՝ իմ տեսածի, լուսանկարածի մասին հավանաբար հաջորդ անգամ: 

Խծկոնքի վանական համալիրը, որը թուրքերեն հայտնի է որպես Բեշքիլսե (Հինգ եկեղեցի), գտնվում է Անիից 25 կմ հարավ-արևմուտք, արդեն ոչնչացման եզրին է։ Կառուցվել է Դիգոր (հին անունը՝ Տեկոր) գավառի կենտրոնին մոտ գտնվող հարթավայրում՝ երեք ժայռի ծերպերի վրա։ Վանքն ընդհանուր առմամբ ունի հինգ եկեղեցի, որոնք բոլորը գմբեթ ունեն և կառուցված են սրբատաշ քարերից։ Դրանք Սուրբ Կարապետ, Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Ստեփանոս, Սուրբ Գրիգոր և Սուրբ Սարգիս եկեղեցիներն են։ Մեր օրեր հասել է միայն Սուրբ Սարգիս եկեղեցին։ Չկա որևէ արձանագրություն, որը կվկայի եկեղեցիների և վանքի հիմնադրման ու շինարարության մասին։ Վանքը 13-րդ դարում մոնղոլական արշավանքներից հետո լքվել է։ 1878 թ., երբ Կարսի մարզն անցել է ռուսական ղեկավարությանը, Բեշքիլիսեն վերադրաձվել է հայոց եկեղեցուն։Շենքերը վերանորոգվել են, և վանքը կրկին բացվել է ծիսական արարողության համար։ Վանականների և ուխտավորների համար օթևանելու հնարավորություն է ստեղծվել։ Սրանք կառուցվել են ամենամեծ ելուստի եզրին՝ ստորին հովտով անցնող գետի կողքին, ինչպես նաև՝ Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հյուսիս-արևելքում։ 1989 թ. Սուրբ Սարգիս եկեղեցին երկրաշարժից մեծ վնաս է կրել։ Կառույցի բետոնե հիմքը մասերի է բաժանվել, և եկեղեցին այժմ կործանման եզրին է։

Հովհաննես Առաքյալ եկեղեցին վանքի ամենահին եկեղեցին էր։ Պատերի ամենահին գրությունը թվագրված է 1001 կամ էլ 1006 թ., որտեղ հիշատակվում է Գագիկ թագավորի կինը՝ Կատրանիդե թագուհին։ Գմբեթի ճակատային մասի անկյունային կամարների վրա հենվող եկեղեցու տանիքը ունեցել է քառանիստ ապսիդային ներքին կառույց։ Բացի պատի փոքրիկ ապսիդի հիմքերից՝ ոչինչ չի մնացել։

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է Հովհաննես Առաքյալ եկեղեցու հարավում։ Հավանաբար այս կոթողը պատկանում է 10-րդ դարին։ Եկեղեցու ներսը կիսաշրջանաձև ապսիդային է, գմբեթով ծածկված քառակուսուց բացի՝ ոչինչ չի եղել։ Եղել են նաև Սուրբ Կարապետ եկեղեցու և այս եկեղեցու միջև կառուցված սրահի ավերակներ։ Այսօր ոչինչ չի մնացել։

Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին գտնվում է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու դիմաց՝ առանձին ժայռի վրա։ Հավանաբար եկեղեցին պատկանում է 10-րդ կամ 11-րդ դարին։ Դրսից ուղղանկյուն, ներսից երկկողմանի մատուռի և կիսաշրջանաձև ապսիդով խաչի ձև ունի։ Մուտքը գաղտնի է, եղել է հարավային ճակատից, որը գտնելը դժվար է։ Եկեղեցու շրջակայքը շրջապատված է եղել չպաշտպանված խաչքարներով։ Ասում են, որ եկեղեցու շրջակայքում 1208 թ. Քեչրորի շրջափակման մեջ մահացածների գերեզմաններն են։ Մնացել է միայն հիմքերի մի մաս։

Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին մյուս եկեղեցիներից արևելք է։ Փոքր հիմքը նախագծի համեմատ բարձր է եղել, և պարիսպով շրջապատված հրապարակում գերեզմանի մեջ տեղադրված հայտնի երկար խաչքար է եղել, որը թվագրվում է 1031 թ.։ Եկեղեցին այսօր ամբողջովին փլուզվել է. քարերի մի քանի բեկորներից բացի ոչինչ չի մնացել։ 1986 թ. այս եկեղեցու վերևի լանջի վրա գտնվող միջնադարյան գերեզմաններն ավերվել են գանձագողների կողմից։

Սուրբ Սարգիս եկեղեցին եղել է ամենամեծը, և այժմ այն միակ եկեղեցին է, որը դեռ կանգուն է։ Չկա որևէ արձանագրություն, որը կպատմի կառուցման տարեթվի կամ էլ պայմանների մասին, սակայն 12-րդ դարի պատմիչ Սամվել Անեցու համաձայն՝ եկեղեցին կառուցվել է 1025 թ. Սարգիս իշխանի հրամանով։ Պատերի ամենահին արձանագրությունը պատկանում է 1033 թ.։ Արտաքին պատերը պատված են նրբագեղ բութ կամարներով, որոնք կառույցի ճակատը բաժանում են քսան հատվածների։ Կամարների միջև գտնվող հարթ մակերեսների մեծամասնության վրա մեծ, պարզ և խորը փորագրված երկար արձանագրություններ կան։ Եկեղեցու հյուսիսային պատի կողքին ջանասիրաբար կառուցված մի մեծ խաչքար է եղել։ Եկեղեցու հյուսիսարևելյան կողմում ևս նման մի հուշարձան է եղել։

Ցոլակերտ (Իգդիր)

Ցոլակերտը այժմ՝ Իգդիրը քաղաք է ներկայիս Թուրքիայի արևելյան մասում գտնվող Իգդիր իլում, պատմական Արևելյան Հայաստանում։ Գտնվում է Մասիսից հյուսիս-արևմուտք, Արարատյան դաշտի հարավային մասում, Արաքսի աջ կողմում, Երևանից մոտ 40 կմ հարավ-արևմուտք։ Տեղանքը հարթավայրային է։ Գյուղաքաղաքը շրջապատված է այգիներով ու բարդու պուրակներով։ Կլիման շոգ է, չոր ու վատառողջ, շրջակայքում ճահիճները գրավում են բավական ընդարձակ տարածություն, որոնք ապականում են օդը։ Ցոլակերտը իր շրջակայքով Կողբի հետ կազմում էր Մեծ Հայքի

Այրարատ աշխարհի Ճակատք և Մասյացոտն  գավառները։ Սակայն հետո նա վերանվանված է եղել օսմանյան կայսրության կառավարության կողմից և ստացել է «Իգդիր» անվանումը։ XIV - XV դարերից Ցոլակերտի շրջակայքում բնակություն էին հաստատել բավական թվով թուրքեր ու քրդեր, որոնք հաճախակի հարձակումներ էին կատարում հայաբնակ այդ գյուղաքաղաքի վրա՝ ավերելով և կողոպտելով այն։ Այնպես որ նրա հայ բնակչությունը դարեր շարունակ ինքնապաշտպանական կռիվներ էր մղում ավարառու հարևանների դեմ։ Իբրև գավառի կենտրոն Ցոլակերտն ունեցել է իր ամրոցը, որի մասին բավական տեղեկություններ է հաղորդում եվրոպական ճանապարհորդ Ռ. Գ. Կլավիխոն։ Հայաստանի 1555 թվականի բաժանմամբ Ցոլակերտը անցել էր Պարսկաստանին և մինչև 1828 թվականը մնացել էր նրա կազմում։ 1826 – 1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմից հետո Ցոլակերտը Թուրքմենչայի պայմանագրով մտել է Ռուսական կայսրության կազմի մեջ և այդ ժամանակներում դեռևս սովորական գյուղ էր։ 1828-1917 թվականներին քաղաքը նույնպես պատկանում դեռ պատկանում է Ռուսաստանին և մտնում էր Երևանի նահանգի Սուրմալուի գավառի մեջ, 1917-1818 պատկանում է նորաստեղծ Ռուսական Հանրապետության և 1918-1920 թվականներին Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությանը։ 1921 թ. Կարսի պայմանագրի պայմաններով Սուրմալուի գավառի հետ միասին, որը երբեք թուրքերին չէր պատկանել, Ցոլակերտը մտնում է Թուրքիայի կազմի մեջ։ Որպես պատասխան աշխարհում Հայոց Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին կառուցվող հուշարձանների, Իգդիրում կառուցվել է Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի տարիներին իբր հայերի կողմից սպանված թուրքերի հիշատակին նվիրսված հուշարձան։

Բայազետ

Դարույնք կամ Արշակավան, քաղաք Արևմտյան Հայաստանում, Աղրի իլում։ Գտնվում էր Մասիսից հարավ-արևմուտք, Ծաղկանց լեռների Թոնդուրեկ լեռան հյուսիսային լանջերին: 100 տարվա ընթացքում Բայազետը 4 անգամ գրավվել է ռուսական զորքերի կողմից և վերադարձվել թուրքերին: Քաղաքն ընկած է նեղ դաշտի խորքում, մերկ և ժայռոտ լեռների միջև: Քաղաքը բաց է միայն հյուսիսային կողմից և մյուս երեք կողմերից շրջափակված է ժայռերով: Հյուսիսային կողմում գտնվում է Գռնավուկ դաշտը, որի մոտով հոսում է Կռնատիկ գետակը: Գետակի վրա կա միակամար քարաշեն կամուրջ։ Քաղաքն ուներ աղբյուրներ: Մինչև XIV դարը կոչվել է Դարույնք։ X--XII

դարերում սկսել է գործածվել նաև Պայազատաց բերդ անվանումը որը վերանվանվել է ի պատիվ Օսմանյան սուլթան Բայազիդ Ա-ի։ Հայ պատմիչներից առաջինը Բայազետի մասին «Բերդն Բիազետի» ձևով 1451 թվականին հիշատակել է Առաքել Դավրիժեցին: 1555-ի թուրք-պարսկական պայմանագրով զավթել է Օսմանյան Թուրքիան։ Բայազետը որպես համանուն գավառի կենտրոն մտել է Էրզրումի Էլայեթի մեջ։ XVIII դարում Դարույնք բերդի տեղում կառուցվել է Բայազետի նոր բերդը։ Քաղաքը զգալիորեն ավերվել է 1821-1823 թվականների թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ։ Բայազետի հայերը տեղահանվել են։ Նրանց մի մասը ոչնչացվել է թուրք ջարդարարների ձեռքով, փրկվածներն ապաստանել են տարբեր երկրներում։ Քաղաքի տները կառուցված էին կարմրավուն քարերով: Փողոցները զառիթափ էին և դժվարանցանելի: XVIII դարի կեսերին բավականին մարդաշատ քաղաք էր և ուներ 2000 տուն հայ բնակիչ: 1805-1812 թվականների ռուս թուրքական պատերազմի ժամանակ ուներ 1735 տուն հայ և 310 տուն մուսուլման բնակիչ: Ըստ Սերովբե Կարնեցու 1812 թվականին Բայազետն ուներ 12 000 բնակիչ:Ըստ ռուսական աղբյուրենրի 1829 թվականին Բայազետն ուներ 1829 բնակիչ, որի մեծամասնությունը հայեր էին: Ռուս-պարսկական պատերազմից (1826-1828 թվականներ) հետո հայերը զանգվածաբար տեղափոխվում են Արևելյան Հայաստան, իսկ լքված տները զբաղեցնում են քրդերը: 1909 թվականի քաղաքն ուներ 1000 տուն բնակիչ, որից 350 տունը հայեր էին: 1914 թվականին ուներ 5000 բնակիչ, որից 2000-ը հայեր էին, իսկ մնացածը քրդեր և թուրքեր: