Նախագիծ «Կարդում ենք Չարենց»

Կենսագրություն
Եղիշե Աբգարի Սողոմոնյանը ծնվել է 1897թվականի մարտի 13-ին, Կարսում։ «Արևելյան փոշոտ ու դեղին մի քաղաք, անկյանք փողոցներ, բերդ, Վարդանի կամուրջ, Առաքելոց եկեղեցի և հինգ հարկանի պաշտոնական մի շենք»,– այսպես է գրողը ներկայացնում իր ծննդավայրը։ Նա 20-րդ դարի նշանավոր հայ բանաստեղծ է: 1908-1912թթ. սովորել է Կարսի հայկական, ապա ռուսական ռեալական ուսումնարաններում, 1916-1917թթ.՝ Մոսկվայի Շանյավսկու անվան ժողովրդական համալսարանում, իսկ 1922թ. որպես ազատ ունկնդիր ընդունվել է Վալերի Բրյուսովի հիմնած Գեղարվեստական գրականության բարձրագույն ինստիտուտը, բայց չի ավարտել: Հեղափոխությամբ ոգևորված՝ Չարենցը 1918-1919թթ. Ռուսաստանում մասնակցել է քաղաքացիական կռիվներին, իսկ Հայաստանում՝ 1920թ.-ին՝ Մայիսյան, 1921թ.-ին՝ Փետրվարյան ապստամբություններին: 1920թ.-ին աշխատել է Հայաստանի լուսժողկոմատում որպես արվեստի բաժնի վարիչ: 1922թ.-ին Գևորգ Աբովի և Ազատ Վշտունու հետ համատեղ «Երեքի դեկլարացիան» հրապարակելուց հետո սկսվել է Չարենցի բուռն գրական-կազմակերպչական գործունեությունը: 1924-1925թթ.-ին եղել է Թուրքիայում, Իտալիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում: 1925թ.-ի կեսերից ղեկավարել է «Նոյեմբեր» գրական խմբակցությունը: 1926-1928թթ.-ին աշխատել է «Խորհրդային Հայաստան» թերթի և «Նորք» հանդեսի խմբագրություններում, 1928-1935թթ.-ին՝ Հայպետհրատում: 1935թ.-ի փետրվարից Չարենցի դեմ սկսվել են քաղաքական հալածանքներ: 1937թ.-ի հուլիսին բռնադատվել է, նոյեմբերի 27-ին՝ մահացել Երևանի բանտի հիվանդանոցում: Արդարացվել է հետմահու: Չարենցն ընդարձակել է գեղարվեստական մտածողության հայեցադաշտը, կանխորոշել գրականության հետագա զարգացման ուղիները, թարմացրել լեզուն, տաղաչափությունը, հարստացրել գրական ժանրերը: Գրողի առաջին բանաստեղծությունը տպագրվել է 1912թ.-ին Թիֆլիսի «Պատանի» ալմանախում: 1914թ.-ին Կարսում լույս է տեսել նրա առաջին գրքույկը՝ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան», իսկ 1915թ.-ին Թիֆլիսում հրատարակվել է «Կապուտաչյա հայրենիք» պոեմը: 1915թ.-ին, զինվորագրվելով հայկական կամավորական խմբին, հասել է Վանի մատույցները, ականատես եղել պատերազմի դաշտում և Վանում տեղի ունեցող ողբերգությանը: Երևանում կառուցվել է Չարենցի հուշահամալիրը (1985 թ., քանդակագործ՝ Նիկողայոս Նիկողոսյան), նրա անվան դպրոցի առջև տեղադրված է բանաստեղծի կիսանդրին։

Միասնական ընթերցումներ Չարենցի տուն-թանգարանի դիմաց

• Ինչքան աշխարհը սիրես ու աշխարհով հիանաս…
• Ինչ որ լավ է, վառում է ու վառվում
• Դոփում են, դոփում են, դոփում են ձիերը
• Ես իմ անուշ Հայաստանի…

Մասնակիցներ` Նախագծին կարող են մասնակցել կրթահամալիրի բոլոր  դպրոցների սեբաստացի սովորողներ, դասավանդողներ, ծնողներ…
Նպատակը՝  կարդալ, սովորել, զգալ Չարենցի ստեղծագործությունները, ծանոթանալ Չարենց գրողի, մտածողի, քաղաքացու հետ։
Խնդիրները

• Ծանոթացում Չարենցի թողած գրական ժառանգությանը
• Ստեղծագործությունների ընթերցում, բերանացի փոխանցում
• Վերլուծական մտքի զարգացում
• Ստեղծագործությունների ներկայացման հետաքրքիր, նոր մոտեցումների ցուցաբերում

Թեմաներ

• Չարենցը՝ բանաստեղծ

Չարենցի զգացմունքների աշխարհը. — վերլուծում. 

Ռուբայաթներ - քառյակներ (պարսկերեն)
Քո ամեն ակնթարթը մի սերմ է,
Որ կրում է իր մեջ իր մահը.
Բայց հոգին քո— խնդուն ու անահ է
Եվ մի՛շտ խանդավառ է ու ջերմ է։

Այս տողերով Չարենցը բնութագրում է այն մարդկանց, ովքեր միշտ ուրախ են խանդավառ և միշտ յուրաքանչյուրիս տալիս են ջերմություն:

Նա հոսում է, ալիք առ ալիք,
Եվ ամեն վայրկյան— այն չէ՛,
Եվ ամեն մի վայրկյանը— հնչեղ
Ներկա է, անցյալ— ու գալիք։

Այս տողերով Չարենցը ուզում է ասել, որ իր համար ամեն մի վայրկյանը շատ կարևոր է, թե ներկան, թե անցյալը և թե ապագան:

Դու ամե՛ն վայրկյան քեզ ժխտում ես
Ու այդպես ժխտելով՝ հաստատում.
Պարտըվում ես դու քեզ ու հաղթում ես,
Սակայն մի՛շտ՝ այդ դո՛ւ ես — ու դո՛ւ:

Այս տողերով ուզում է ասել, որ հոգում ինչ-որ խառնաշփոթ է տիրում, ամեն ինչ խառնվել է իրար և նա չի հասկանում թե ինչ է կատարվում իր ներսում, հոգում:

Անտառը թափում է իր սաղարթը,
Անտառում հատնում է ու վատնում,
Բայց նայի՛ր— ինչքա՜ն նա զվարթ է,
Ինչքան նո՜ր է— ու մի՛շտ անհատնում։

Իմ կարծիքով այս տողերով Չարենցը դիմում է մարդկությանը, օրինակ բերելով անտառին և ասելով, որ անտառը միշտ թափում է տերևները, վատնում է, բայց միշտ զվարթ և ուրախ է: Եվ ասում է, որ պետք է հետևել այդ խորհրդին, ինչքան էլ վատնում ես, կորցնում ես, ոչինչ եղիր միշտ երջանիկ:

Դու մի օր աչքերըդ կփակես, որ ուրիշը քո տեղ գոյանա.
Կգնաս, կանցնես աշխարքից, որ ուրիշը քո տեղ գոյանա։

Այս տողերով Չարենցը խոսում է ծերության և մահի մասին, որ մարդ ծերանում և մահանում է նրա փոխարեն ուրիշն է գոյանում, լույս աշխարհ գալիս:

<<Ողջակիզվող կրակ>> ժողովածու
Ես արդեն հնացել եմ,
Ես արդեն հիմա ծե՛ր եմ,
Բայց այս վառ օրերի մեջ,
Երբ հողմերն աղմկում են,
Ես կարծես դեռ ջահել եմ,

Այս տողերով Չարենցը ուզում է ասել, որ նա արդեն ծեր է, բայց կյանքի վառ, ուրախ օրերի շնորհիվ կարծես թե նոր շունչ ստացած լինի և կարծես երիտասարդացած լինի:

Հուզվում ու ծփում են օրերը,
Ինչպես իմ երգերը բոլոր,
Երբ քաղցր կարոտդ վառել է
Սրտիս մեջ նոր սեր ու օրոր: 

Այս տողերը Չարենցը նկարագրում է կարոտի զգացումով, երբ կարոտով լցված սպասում է ինչ-որ մեկին և սրտի մեջ ուրախությունն է, սերն է:

Ու սիրտս զնգում է, զնգում է,
Թռչում է` կրակ է ու բոց.

Իմ կարծիքով այս տողերով Եղիշե Չարենցը ուզում է ասել անհամբեր, մեծ, անդիմադրելի սիրո մասին, որ սրտում կրակ է վառվում:

Վառվում Է հեռու մի սեր
Սրտիս մեջ, դառնում մոխիր.

Այս տողերով ուզում է ասել, որ սերը վառվում, անհետանում և կորչում է իր սրտից: Սրտում ինչ-որ անհասկանալի բան է կատարվում:

Ամեն անցորդ ապրի,
Ամեն անցորդ զգա
Խենթությունը երգիս...

Չարենցը այս տողերում ասում է, որ ցանկանում է, որ բոլորը լսեն իր երգը և նույնիսկ ուրախանան, երջանկանան այդ երգով

• Չարենցը՝ քաղաքական-հասարակական գործիչ
• Չարենցը՝ մարդ
• Չարենցը՝ քաղաքացի
• Չարենցի ստեղծագործությունների բազմազանությունը
• Չարենցի զգացումների աշխարհը
• Ուսումնասիրություններ՝ Չարենցը մեր օրերում
• Իմ Չարենցը
• Չարենցը՝ մեր տանը
• Չարենց՝ դպրոցում
• Չարենցը՝ քաղաքում
• Չարենցագետներ

Բանաստեղծություններ
Չարենցյան ողջույն
«Տաղ անձնական», «Հեռացումի խոսքեր», «Վահագն», «Հայրենիքում», «Գիշերը ամբողջ հիվանդ, խելագար», «Լուսամփոփի պես աղջիկ», «Էմալե պրոֆիլը Ձեր», «Ես իմ անուշ հայաստանի»… 

Ակնկալվող արդյունքներ

Անհատական, խմբային, ընտանեկան հետաքրքիր

• նախագծեր
• վերլուծություններ
• տեսանյութեր
• ռադիոնյութեր
• գրական թատրոն
• ռոդիոթատրոն
• թափառիկ ընթերցումներ

Տեսադարան

·         Չարենցյան ոտնահետքերով
Նավզիկե
Երեք երգ..
Չարենցի օր Չարենցի քաղաքում .
Չարենցի կանչը փոխանցում ենք Փոքր Մհերին
 Եղիշե Չարենց
 Հարդագողի ճամփորդները
Երկիր Նաիրի
Չարենցի սերերը

·         Ֆիլմադարան
Բացահայտում
Չարենցի տունը Կարսում
Եղիշե Չարենց
Եղիշե Չարենց

·         Երգադարան
Չարենցը իր և ժամանակի առջև
Ամեն տեսակ երգ երգեցի
Կուզեմ հիմի փչե զուռնեն

·         Ունկնդրի՛ր «Տաղարան» շարքի բանաստեղծությունները

Էնքան ըլի մե-մե անգամ տեսքդ տեսնեմ՝ վարդ ես, գոզալ,
Էս փուչ կյանքում սրտիս տված անմահական զարդ ես, գոզալ,

Իմ կարծիքով այս տողերով Չարենցը ուզում է արտահայտել իր սերը կնոջ հանդեպ: Նա գովում է իր կնոջը` թե ինչքան գեղեցիկ է և անհնդատ ցանկանում է տեսնել նրան:

Երբ խստադեմ ի՛նձ ես նայում դու հանկարծ —
Ասես սրտիս մահվան դաժան բո՛թ ես, ջան...

Այս տողերով նույնպես Չարենցը ուզում է ասել, որ երբ իր կինը տխուր է նրան անհանգստացնում է դա, նա սրտով, հոգով տխրում է:

Ամռան անուշ, հուրհրատող տո՛թ ես, ջան,—
Նախշուն՝ նռան ու նարնջի հո՛տ ես, ջան,

Այս տողերում Եղիշե Չարենցը գովում է իր կնոջը, որ նա  գեղեցիկ, նախշուն բույրով կինն է:

Էշխդ՝ կրակ՝ սիրտս էրեց անհասնելի մուրազի պես,

Այս տողը ասում է, որ կնոջ սերը կրակ է և այդ կրակով նա այրում է սրտեր: Չարենցը ուզում է ասել, որ իր կնոջ սերը այրում էր իր սիրտը, նրանք սիրում էին միմյանց, շատ մեծ սիրով:

Բոլո՜րը տամ ու նվիրեմ, ինձ ո՛չ մի հուր թող չմնա՝ 
Դո՜ւ չմրսես ձմռան ցրտում.— բոլո՜րը քեզ...

Այս տողերով Չարենցը ասում է իր ամենամեծ զգացմունքի ` սիրո մասին: Այս տողերով նա ասում է, որ անհանգստանում է կնոջ համար, մտածում կնոջ մասին:

Անուշ հոտով սիրտս լցրիր — Վարդստանի, Շիրազի պես,—
Ինչ էլ ըլի էշխդ, գոզալ,— երգս ուրախ պիտի ասեմ։

Իմ կարծիքով այս տողերով Չարենցը ուզում է ասել, որ ինչ էլ լինի նա հասնելու է, պայաքրելու է իր սիրած աղջկա համար:

 

Առաջադրանքներ

• Հավաքի՛ր տեղեկություններ Եղիշե Չարենցի ծննդավայրի, Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու (չմոռանաս աղբյուրը նշել) և  ներկայացրո՛ւ:

Կարսը Չարենցի ծննդավայրն է։ Կարսի հիմնադրումը վերագրվում է 4-րդ դարին։ Հին շրջանի մատենագիրները Կարսը կոչում են «Կարուց բերդ»: Կարսի` իբրև քաղաքի ծնունդը հաշվվում է 10-11-րդ դարերից, հենց այդ ժամանակներից էլ ավելի որոշակի են քաղաքին վերաբերող տեղեկությունները մատենագրական աղբյուրներում։ 928-961թթ. Կարսը Բագրատունիների, 963-ից` Վանանդի թագավորության մայրաքաղաքն էր։ 1065թ. սելջուկներըգրավում են քաղաքը, որն այնուհետև անցնում է մերթ սելջուկների, մերթ պարսիկների, ապա թուրքերի ձեռքը։ 1877-78թթ ռուս-թուրքական պատերազմից հետո քաղաքն անցնում է Ռուսաստանի տիրապետությանը, 1921-ին Կարսի պայմանագրով կրկին անցնում Թուրքիային։ Ապագա բանաստեղծի մանկությունն ու պատանեկությունը անցել են Կարս քաղաքում։ Չունենալով սեփական բնակարան՝ նրանք (Սողոմոնյանների ընտանիքը) ապրել են Կարսի տարբեր թաղամասերում:
Հայտնի է, որ Կարսն ուներ երեք գրախանութ, որոնց մշտական հաճախորդներից էր պատանի Եղիշեն։ Նա գրքեր շատ էր գնում‚ հաճախ սնունդի ու հագուստների հաշվին, վկայում են ընկերները։ «Մեկ անգամ նրանց տանը վեճ ծագեց, — հիշում է ընկերներից մեկը։ – Հայրը` Աբգար աղան, փող էր տվել, որ Եղիշեն կոշիկ առնի, իսկ որդին, առանց երկար ու բարակ մտածելու, այդ գումարով գրքեր առած եկավ տուն։
– Տո, դու խելքդ հացի հե՞տ ես կերել,– զայրացավ հայրը։ – Բոբի՞կ պիտի ման գաս։
Եղիշեն ձայն չհանեց, բայց հետո, երբ դուրս եկանք ու գնում էինք մեր տուն, ճանապարհին ասաց.
– Լավ է ոտքից բոբիկ լինել, քան թե խելքից»:

Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին հայ առաքելական եկեղեցի էր պատմական Այրարատ նահանգում՝ Կարս քաղաքում։ Ներկայումս գործում է որպես մզկիթ։ Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին կառուցվել է Կարսում՝ 940-ական թվականներին, Աբաս Բագրատունու օրոք։ 1579 թվականին օսմանյան թուրքերը եկեղեցին վերածում են մզկիթի իսկ, այնուհետև, երբ Կարսը գտնվում էր Ռուսաստանի վերահսկողության տակ, եկեղեցին վերածվում է ռուս ուղղափառի։
1917 թվականին, երբ Կարսը կրկին անցնում է թուրքերի տիրապետության տակ, Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին հերթական անգամ վերածվում է մզկիթի։ 1918 թվականին՝ Հայաստանի առաջին հանրապետության հռչակման ժամանակ, տաճարը գործում էր որպես հայկական եկեղեցի։ Այնուհետև 1920 թվականին, Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին կրկին փոխարկվում և վերածվում է մզկիթի։

• Լսի՛ր «Տաղ անձնական» բանաստեղծությունը: Մի քանի նախադասությամբ ներկայացրո՛ւ բովանդակությունը:

Բանաստեղծության մեջ Չարենցը ասում է, որ լքում է իր ծննդավայրը, այգին ու տունը: Չարենցը, գրում է նրա մասին, թե ինչպես է անցնում օտար քաղաքների ճանապարհներով, թե ինչ նոր իրավիճակներ է տեսնում, նոր մարդկություն: Բանաստեղծության առաջին մասում Չարենցը նկարագրում է իր շրջապատը, իր ճանապարհը, իսկ երկրորդ մասում արդեն իր կարծիքն է արտահայտում այդ ամենի մասին: Չարենցը խոսում է իր հույզերի մասին, ասում է, որ ինչքան էլ աշխարհը ուրախ լինի նա չի կարող ուրախանալ մնացածի հետ, նա պիտի անցնի գնա դեպի իր երազանքները: Չարենցը բանաստեղծության մեջ նշում է նաև Կարինե Քոթանջյանի անունը՝ ում նա այդպես էլ չէր հասցրել հրաժեշտ տալ:

• Լսի՛ր «Հեռացումի խոսքեր» բանաստեղծությունը:
• Կարդա՛ Ե. Չարենցի բանաստեղծությունները:
• Կարդա՛ «Տաղարան» շարքը: Քեզ դուր եկած բանաստեղծությունները սովորիր անգի՛ր, ձայնագրի՛ր, հիմնավորի՛ր ընտրությունդ:

Ձայնագրություն

• Նայի՛ր «Մահվան տեսիլ» ֆիլմը:
• Ի՞նչ տպավորություն ստացաք՝ ֆիլմերը դիտելով:  Գրել  այդ մասին:

«Մահվան տեսիլ» պոեմում Չարենցը պատկերել է հայ ժողովրդի ազգային ազատագրական պայքարի ուղին: Պոեմը գրվել է 1933 թ. և ներառված է « Գիրք ճանապարհի » ժողովածուում: Իր բնույթով պոեմը խորհրդածական երկ է:

Պոեմի սկզբում պարզ է դառնում, որ Չարենցը իրեն ուղեկից է ընտրում Վերածննդի դարաշրջանի իտալացի բանաստեղծ Դանթեին.
«Եվ բռնում ես ձեռքս, որ ինձ առաջնորդես մռայլ ուղիներով,
Ինչպես Վիրգիլը լուսավոր, որ ցույց տվեց մի օր քեզ երկնային դժոխքը»:

Ինչպես Վերգիլիուսը Դանթեին օգնում է դուրս գալ դժոխքից, այդպես էլ պոեմում Չարենցին ուղեկցում է Դանթեն: Նրանք միասին նստում են «Մտածումի նավը» և նավարկում «Քերթության ու Խոհի դժվար ճանապարհով»: Նրանք նավարկում են հայոց պատմության անցյալով դեպի ներկան, որի ընթացքում հեղինակը  մեկ անգամ ևս վերանայում է հայոց պատմությունը: Պոեմում ընդգրկված է 19-րդ դարը և 20-րդ դարի սկիզբը: Այստեղ իրար են հաջորդում պատմական դեպքեր, կերտված են ազգային գործիչների կերպարներ, որոնք իրենց կյանքը նվիրել են հայրենիքի փրկությանը: Սակայն այս ամենը ներկայացվում է այլաբանորեն՝ առանց անվանելու տվյալ գործչի անունը կամ տվյալ պատմական իրադարձություն: Պոեմն ունի բնաբան, որը Չարենցը վերցրել է Սիամանթոյի « Մահվան տեսիլ» բանաստեղծությունից՝ « Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ»:
Բանաստեղծը և իր ուղեկիցը ձեռք ձեռքի բռնած մտնում են դժոխային մի անտառ, որտեղից լսվում է հառաչ, հեկեկանք, իսկ վերից «գունատ մի մահիկ» մահ ու սարսափ է տարածում իր լույսով: Այդ մահիկը խորհրդանշում է Օսմանյան պետության զինանշանը:
Անտառից նրանց ընդառաջ է գալիս «մի այր գլխաբաց», որը նման է մուրացիկի, սակայն վարդապետ է: Սպիտակ մորուքը հասնում է մինչև սրունքները՝ ծածկելով մերկությունը: Նա դիմում է «Վարպետին»՝ Դանթեին, ասելով, որ ապրել է նրա հայրենիքում, ստեղծագործել է այնտեղ, կղզում ապաստան է գտել, երգել է հայոց փառքը, սակայն իր սիրտը չի բուժվել հայրենյաց ցավից: Այս ծերուկը Ղևոնդ Ալիշանն է, որը ապրել և ստեղծագործել է Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում հիմնված Մխիթարյան Միաբանությունում:
Նրանք շարունակում են մութ անտառով իրենց ճանապարհը, որտեղ լիքն են հառաչի և լացի ձայները: Հեռվում երևում է մոխրացած մի խարույկ, իսկ ծառերի ետևից նրանց դեմ է ելնում մի մարդ՝ «Սևահեր, ահագին գլխով, ոտքերը ոլորուն ու կարճ»: Նրա աչքերից շանթեր են թափվում, իսկ ձեռքին բռնել է մի գիրք: Նա պատմում է իր վառած խարույկի մասին, որից կայծեր են ցրվել աշխարհում, իսկ հիմա մարել է այդ խարույկը: Եվ նորից սկսում է փչել, որ բորբոքի խարույկը: Խոսքը մեծանուն վիպասան Րաֆֆու մասին է, որը գրել է «Կայծեր» վեպը ՝ հուսալով ազատագրական խարույկի մասին:

Պոեմում կերպավորվել են նաև Ռափայել Պատկանյանը՝ «Մռայլ մի մարդ՝ մազերը գանգուր ու խռիվ»:
Շարունակելով ճանապարհը՝  նրանք տեսնում են մի բլուր, որի գլխին վառվում էր հսկա խարույկ:  Խոսքը Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության մասին է: Հետագա դրվագներում խոսվում է այս կուսակցության հիմնադիրներ Քրիստափոր Միքայելյանի, Ռոստոմի, Ս. Զավարյանի մասին:
Պոեմում նրանց մոտենում է մի թափոր, որի միջից առանձնանում է մի մարդ՝ վիթխարի հասակով, գունատ, հսկա ճակատով, նման քահանայի, որը ինչ-որ աղոթք էր երգում, իսկ ձեռքին ուներ թիթեղյա մի գանձարան, որի վրա գրված էր. «Քաղաքական անոթ»: Չարենցը այստեղ ակնարկում է Ստեփանոս Նազարյանցին: Այս թափորի միջից առանձնանում էր մի պատանի, «որ ուներ իսկական սրինգ», և այդ սրինգով նա վշտի ու սիրո տաղեր էր նվագում՝ «Խառնելով այլոց աղմուկին իր ձայնը՝ մի քիչ կանացի»: Այդ դալկահար պատանին Պետրոս Դուրյանն էր:
Դուրյանին հաջորդում է Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը:
Հետո գալիս է մի դիակառք որի վրա նստած էր մի գաճաճ մարդ. «Իր խրոխտ արծվային քթին ակնոցներ ուներ նա դրած»: Ձեռքին ուներ մի վիթխարի թերթ: Այդ մարդը «Մշակ» լրագրի հիմնադիր Գրիգոր Արծրունին էր:
Նրանցից հետո երևում է «Սևասքեմ այրերի մի խումբ», որին առաջնորդում էր մոտ 60 տարեկան, փարթամ մորուքով վարդապետ.

«Նա կրծքին կրում էր աստղ, որ ցոլում էր ինչպես ադամանդ,
Մի խաչ էր շողշողում փորին, որ ցոլքեր էր ցրում բյուրեղե.
Իր հուժկու ձեռքերով, իբրև դարերից մնացած ավանդ,
Բռնել էր պարթև ծերունին և տանում էր թղթե մի շերեփ»:

Այս ծերունին Մկրտիչ Խրիմյանն էր (Հայրիկ): Չարենցը այս հատվածում ակնարկում է Բեռլինի վեհաժողովը, որտեղ մի շարք պետությունների անկախությունը վավերացվեց, իսկ հայկական հարցը տեղափոխվեց 61-րդ կետ և մնաց անորոշ:
Հաջորդ հատվածում Չարենցը ակնարկում է առաջին համաշխարհային պատերազմը՝ «Մոտենում էր այսպես հեռվից արշավանքը Արյան և Մահի » :
Պոեմում այլաբանորեն է ներկայացված նաև Ավետիս Ահարոնյանի կերպարը, նրա երգած երգի բառերը՝ «Հըդահյուն», որը հայ հեղափոխական դաշնակցության անվանումն էր: Այլաբանական մեկանաբանություն է ստացել նաև Բանկ Օտտոմանի գրավումը և Խանասորի դեպքը, որոնց մասին Չարենցը ակնարկում է «Խան-Բան-Օտ» կապակցությամբ: Խանասորի դեպքը տեղի է ունեցել 1897 թ.,  որը կազմակերպել էին հայդուկները: Իսկ Բանկ Օտտոմանի գրավումը կատարվել է 1896 թ. օգոստոսին: Այն կազմակերպել էին դաշնակցական մի խումբ գործիչներ, որը բողոք էր Աբդուլ Համիդի բռնակալության դեմ: Վերջինս պոեմում ներկայացված է՝ «Գազան արքա, հրեշ արքա»:
Պոեմում տեսնում ենք նաև Սիամանթոյի և Վարուժանի այլաբանական կերպարները: Նրանք արևմտահայ պոեզիայի ներկայացուցիչներն էին, որոնք դարձան Մեծ եղեռնի զոհեր: Շատ բնութագրական են Սիամանթոյին նվիրված տողերը.
«Նա հո՜ղ էր հայցում՝ խավարին կարկառած ձեռքով իր քարե,
Եվ լու՜յս էր հայցում խավարից՝ իբրև դեղ աչքերին իր կույր… »:

Իրեն բնորոշ հանճարով է ներկայացրել Չարենցը Վարուժանին.

«Եվ զուլալ, արծաթյա ձայնով երգում էր արևի մասին,
Իր գյուղի արևի մասին, որ մորթել էին ցերեկով…
Երգում էր հերկերի մասին, դաշտերի մասին ու հողի,
Քրտինքն էր երգում գեղջուկի և նրա վաստակը արդար, —
Բայց փոխվում էր երգը հանկարծ և դառնում աղաղակ ոխի,
Եվ մոմե շրթերով քերթողի-սկսում էր նա նզովք կարդալ»:

Պոեմն ավարտվում է Հոկտեմբերյան հեղափոխության և Վ.Ի. Լենինի այլաբանական կերպարով: Չարենցը հույս էր կապում այդ հեղափոխության հետ, Լենինի գաղափարների հետ, որ պիտի լուծվեր հայկական հարցը, և իր հայրենիքը պիտի ի վերջո ստանար իր բաժին ազատությունը: Դա է պատճառը, որ Չարենցը պոեմն ավարտում է հետևյալ տողերով.
«Արդ՝ անցել էինք արդեն մենք Անցյալի մռայլ եզերքից,
Լայնահուն աշխարհն էր իմ դեմ՝ ողողված հրով փրկարար,-
Այն ոսկյա լապտերի լույսով ես դարձա Գալիքի երգիչ,-
Այդ լապտերը, օ՜վ Առաջնորդ, կփրկե աշխարհը արար… » :

 Չարենցի կանայք

Չարենցի սերերն ու հրապույրները: Աստղիկ Ղոնդախչյան, Կարինե Քոթանջյան, Լեյլի, Արմենուհի Տիգրանյան, Արփենիկ Տեր-Աստվածատուրյան, Նվարդ Ալիխանյան, Մարիաննա Այվազյան, Լյուսի Թառայան, Ռիչի Դոստյան, Արուս Ոսկանյան, Իզաբելլա Նիազյան… Ահա ոչ ամբողջական ցանկն այն անունների, որոնք այս կամ այն կերպ առնչվել են Եղիշե Չարենցի հետ, բանաստեղծի կարճատև կյանքի որևէ շրջանում նրա ուղեկիցներն են եղել, և յուրաքանչյուրն իր անջնջելի հետքն է թողել թե նրա զգացական, թեստեղծագործական աշխարհում:
Սակայն Չարենցի կյանքում եղել է ևս մի սիրային դրվագ, որի մասին ժամանակակիցները միաձայն լռություն են պահպանել կամ լավագույն դեպքում բավարարվել են կցկտուր տեղեկություններով: Եվ նույնիսկ այդ ժլատ հիշատակումները թույլ են տալիս ուրվագծել ոչ սովորական մի պատմության նրբերանգները:
1930 թվի ամռանը Լենինգրադից Երևան վերադարձած Չարենցը դեպքերի բերումով ծանոթանում է 18-ամյա մի գեղեցկուհու Վերա Ռուսկիի հետ: Նա կարճատև այցով Հայաստան էր ժամանել Հայկինոյի հրավերով իբրև դերասան նկարահանվելու լիամետրաժ ֆիլմերից մեկում:
Կան հակասական վկայություններ այն մասին, թե հատկապես ո՞ր կինոնկարում էր երիտասարդ արտիստուհին պատրաստվում հայկական կերպար մարմնավորել: Մի դեպքում նշվում է, թե Վերային հրավեր էր ուղարկել կինոռեժիսոր Համո Բեկնազարյանը: Մեկ այլ կարծիքի համաձայն նրան պատրաստվում էին ընդգրկել «Անուշ» ֆիլմի նկարահանման աշխատանքներում:
Միանգամից ասենք, որ 1930-ին Բեկնազարյանը որևէ ֆիլմ չի նկարահանել, այնպես որ հազիվ թե հրավերը նրանից լիներ: Ինչ վերաբերում է Վրաստանի «ոսկինպրոմից» գործուղված կինոռեժիսոր Ի. Պերեսիանիին, ապա նա իսկապես այդ տարի սկսել էր Թումանյանի «Անուշ»-ի էկրանավորումըզայրույթ պատճառելով հայ մտավորականությանն այն բանի համար, որ հանրահայտ պոեմը վերաձևել էր իր հայեցողությամբ և պատրաստվում էր սիրավեպը դիտարկել դասակարգային պայքարի տեսանկյունից:
Միանգամայն հնարավոր է, որ Վերային Երևան էր կանչել հենց Պերեսիանին(«Հայկական կինո, լիակատար կատալոգ»): Վերայի մասին հայտնի էր այն, որ նա ծնվել է Լեհաստանում, և շատերն էին կարծում, թե ազգությամբ լեհուհի է: Մինչդեռ նրա երկիմաստ անուն-ազգանունն ամենայն հավանականությամբ այլ բան չէր, քան արտիստական կեղծանուն, քանի որ իրականում աղջիկն ազգությամբ հրեա էր և ծնողներից ժառանգել էր Էռա Շմիդտ անունը: Դա էր պատճառը, որ Չարենցը ժամանակ առ ժամանակ սիրում էր նրան դիմել իր հորինած բառախաղով աղջկան անվանելով ոչ այլ կերպ, քան «էռա ռուսկիխ »:
Հետագա իրադարձությունները զարգացել են շատ արագ և բուռն: Առաջին կնոջ Արփենիկի մահից հետո ամուրի բանաստեղծի հրապուրանքն այնքան մեծ է եղել, որ նա շուտով Էռային պարզապես տեղափոխել է իր հյուրանոցային համարը (Չարենցն այդ տարիներին դեռ բնակարան չուներ և ապրում էր «Ինտուրիստ» ներկայիս «Երևան» հյուրանոցի երկրորդ հարկի սենյակներից մեկում): Գայթակղությունն ուղեկցվել է աննկարագրելի խանդով:
Չարենցը սահմանափակել էր աղջկա բոլոր կարգի շփումներն ու հանդիպումները կողմնակի մարդկանց հետ, լավագույն դեպքում որևէ զբոսանք հնարավոր էր եղել միայն իր ուղեկցությամբ: Բանը հասել էր նրան, որ երբ բանաստեղծը պատրաստվում էր որևէ գործով քաղաք դուրս գալ, նա պարզապես սենյակի դուռը փակում էր Էռայի վրա, բանալին դնում էր իր գրպանը և նոր միայն հեռանում:
Թերևս սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ Էռան այդպես էլ չարժանացավ հայկական ֆիլմում նկարահանվելու բախտին: Այդ տարիներին թողարկված կինոնկարներից որևէ մեկում չի հիշատակվում նրա անունը: Եվ մնում է միայն ենթադրել, որ դերասանուհու հարկադրված բացակայության մեղավորը եղել է ոչ թե ռեժիսորը, այլ… Չարենցի խանդը («Կովչեք», Մոսկվա, 1991թ.):
Ի վերջո, համատեղ անցկացրած մի քանի մեկուսի շաբաթներին հետևում է Չարենցի առաջարկըամուսնանալ: Հազիվ թե դա հապճեպորեն կայացրած որոշում լիներ մի տղամարդու կողմից, ով մշտապես շրջապատված էր կանանցով և, ինչպես ասում են, ընտրության լայն հնարավորություն ուներ: Նրա այս առաջարկին Էռան դրական է պատասխանում:
Կարծիք կա, որ աղջկա արձագանքն իրականում եղել է պարտադրված քայլ, քանի որ նա արդեն հղի էր: Ամեն դեպքում համաձայնությունը ստացվել էր, և Չարենցը սկսում է լրջորեն նախապատրաստվել հարսանյաց արարողությանը: Վրա է հասնում պսակադրության օրը: Խնջույքի սեղաններն ու սրահը ձևավորվել էին Չարենցի հսկողությամբ և ըստ նրա ճաշա֊կի: Նշված ժամին ներկայանում են բոլոր հրավիրվածները ավելի քան 20 հոգի: Ամենքն անհամբերությամբ սպասում են հարսնացուի հայտնությանը, քանի որ ոչ բոլորին էր հաջողվել մինչև հարսանիքը տեսնել նրան, և մեծ էր հետաքրքրությունը, թե ինչպիսին է այն կինը, որն արժանացել էր բանաստեղծի ընտրյալը լինելու պատվին: Բայց բոլորից անհամբերն ու անհանգիստն այդ պահին Չարենցն էր: Էռան ուշանում էր: Տեսնելով, որ սպասումը ձգվում է նախատեսվածից ավել, նա ստիպված ծանոթներից մեկին ուղարկում է հյուրանոց ճշտելու, թե ինչն է ուշացման պատճառը: Որքան մեծ է լինում նրա զարմանքը, երբ լրաբերը ետ է գալիս ու տեղեկացնում, որ հարսնացուն անհետացել է: Քիչ անց հայտնի է դառնում նաև ամբողջ եղելությունը:
Չարենցի կրտսեր մտերմուհին և հետագայում նրա ձեռագրերի պահապան Ռեգինա Ղազարյանը տարիներ անց որոշ դրվագներ է պատմել այդ միջադեպի մասին հայտնի դարձնելով նաև իր մասնակցությունը հարսնացուի առեղծվածային անհետացման գործին: Պարզվում է, որ այն պահին, երբ Չարենցը զբաղված էր նախապատրաստական հոգսերով, Էռան իր մոտ է կանչում Ռեգինային, նրա օգնությամբ հավաքում է իրերն ու անմիջապես ուղևորվում երկաթուղային կայարան:
Էռան առաջին իսկ գնացքով մեկնում է Հայաստանից («Չարենցյան նշխարներ» հուշերի ժողովածու): Հավանաբար վերջին պահին Չարենցի կամավոր գերուհին, այնուամենայնիվ, սթափվել էր ու հասկացել, որ ամուսնությունը շատ ավելի լուրջ քայլ է, քան սիրային արկածը, և ստեղծված իրավիճակից միակ ելքը շուտափույթ փախուստն էր: Իսկ Ռեգինային ոչինչ չէր մնում, քան իր «դավադրության» մասին խոստովանել հուսալքված նորափեսային:
Աղջկա համար էլ ավելի անսպասելի էր Չարենցի արձագանքը, ով զայրանալու փոխարեն ընդամենը մեկ ակնթարթ անշարժանում է, հետո անմիջապես վերագտնում է ինքնատիրապետումը և դառնալով ներկաներին բարձր ձայնով հայտարարում է, որ հանգամանքների բերումով նախատեսված հարսանյաց արարողությունը փոխվում է… քեֆի: Ի պատիվ հրավիրվածների պետք է ասել, որ նրանցից որևէ մեկը խոսքով կամ պահվածքով զգացնել չի տալիս դեպքի արտառոց լինելը, և խնջույքը շարունակվում է մինչև ուշ գիշեր:
Ահա այսպիսի ձախողված ավարտ ունեցավ Չարենցի հերթական գայթակղությունը, որ կարող էր նրա համար ճակատագրական լինել: Արդեն մեկ տարի անց Չարենցը նոր ընտրյալ ուներ Իզաբելլան, որն էլ դարձավ նրա երկրորդ կինը: Իսկ Էռա՞ն: Հետագա տարիներին նրա մասին որևէ հիշատակություն չէր հանդիպում:
Սակայն բոլորովին վերջերս մեզ հաջողվեց արխիվային պահոցներում գտնել եզակի վկայություններնույնքան անակնկալ բացահայտումներով: Գրող Մկրտիչ Արմենի օրագրային գրառումները թերթելիս 1960-ի սեպտեմբերի 4-ին կատարված այլևայլ նշումների շարքում մենք հանդիպեցինք այսպիսի տողերի. «… Երեկոյան գնացի Գուրգենի մոտ (խոսքըԳուրգեն Մահարու մասին է – Հ.Չ) և հրաժեշտ տվեցի նրան.- մեկնում են երեկոյան 9-ն անց 40-ի գնացքով։ Զանգ տվեց նաև Վերա կամ Էռա Պետրովնա Շմիդտը, որը երեկ Գուրգենենց մոտ էր… Ես նրա մասին լսել էի դեռ մի քանի տարի առաջ, Խորենից (Խորեն Աճեմյանը Մահարու եղբայրը – Հ. Չ)։ Այդ կինը, իր ասելով, եղել է Չարենցի սիրուհին, և նրա գեղեցկուհի աղջիկն իբր թե Չարենցից է։ Տեսանք լուսանկարները և աղջկա, և մոր երիտասարդության։ Ես մորը հիշեցի, թեև ոչ շատ հստակ։ Իրոք որ, նա այն ժամանակ շատ գեղեցիկ էր և հիմա էլ, չնայած իր մոտ հիսուն տարեկան հասակին, դեռ պահպանել է իր հմայքի ցայտուն հետքերը։ Իսկ աղջիկը բացառիկ գեղեցիկ է։ Եվ, ճիշտն ասած, զգալիորեն նման Չարենցի մեծ աղջկան. դա նկատեցինք թե ես, և թե Գուրգենն իրարից անկախ։ Մի խոսքով, դա կոչվում է անցյալի հետքե֊րով…»: (ՀԱԱ, Մկրտիչ Արմենի անձնական արխիվ, ֆոնդ 972, ցուցակ 1, գործ 55)։
Էռան աղջկան կոչել էր Ժենյա: Կարծես ճակատագրի հեգնանքն էր, որ նա իր դստեր համար պիտի ընտրեր Չարենցի «Ռոմանս անսեր» պոեմի հերոսուհու անունը: Հետաքրքիր է, որ մի քանի ամիս անց 1961-ի հունվարին, Մկրտիչ Արմենը վերստին անդրադառնում է նրանց թղթին հանձնելով Ժենյայի մասին այս գրառումը. «Շատ գեղեցիկ ու հետաքրքիր աղջիկ է, իմիջիայլոց, ինձ խիստ ծանոթ տիպի։ Դա աղջկա այն երեսառած տիպն է, որ միանգամայն բնական և նույնիսկ անխուսափելի է համարում, որ բոլոր տղամարդիկ իր շուրջը պտտվեն, սիրահարվեն իրեն….»։
Իբրև ասվածին հավելում նշենք նաև, որ և Էռան, և Ժենյան այդ տարինե֊րին որոշ ժամանակ ապրել են Երևանում։ Նրանք Գուրգեն Մահարու մշտական հյուրերն էին, և նրա հետ նրանց մտերմությունն այլ կերպ դժվար է բացատրել, քան Չարենցի հանգամանքով։ Վերջին տեղեկությունը, որ հայտնի է Էռայի մասին, այն է, որ նա իր դստեր հետ 1971-ին Խորհրդային միությունից մշտական բնակության է մեկնել Իսրայել: